Azərbaycan hökuməti əsas fiskal riskləri açıqlayıb.

Marja-nın məlumatına görə, “Azərbaycan Respublikasının 2021-ci il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanun layihəsinə dair izahatda bildirilir ki, Azərbaycan Respublikasının icmal və dövlət büdcəsinin əsas parametrləri bir sıra fərziyyələrə (neftin qiyməti, manatın məzənnəsi və s.) və Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin təqdim etdiyi ortamüddətli dövr üçün sosial-iqtisadi inkişaf proqnozlarına əsaslanır. Qlobal iqtisadi çağırışların təsiri fonunda bu fərziyyələr və proqnozlar dəyişərsə icmal və dövlət büdcəsinin proqnozlaşdırılan gəlir və xərclərinin strukturu da dəyişə bilər. Bu baxımdan növbəti paraqraflarda dövlət büdcəsinin gəlir və xərcləri üçün risk hesab oluna biləcək amillər nəzərdən keçirilmişdir.

Pandemiyanın davametmə müddəti

 2020-ci ilin mart ayından etibarən dünya ölkələrinin əksəriyyətində sərt karantin tədbirlərinin həyata keçirilməsi nəticəsində qlobal iqtisadiyyatda yaranan dərin tənəzzül artıq sona çatmaqda, qlobal iqtisadiyyat özünübərpa mərhələsinə başlamaqdadır. BVF tərəfindən oktyabr ayında nəşr edilmiş “Qlobal İqtisadi icmal” hesabatının sonuncu buraxılışında da ötən dövrlə müqayisədə qlobal iqtisadi artım proqnozlarında müsbət tendensiya qeyd edilmişdir. Eyni zamanda COVID-19 infeksiyasına qarşı peyvənd sınaqlarının effektiv olması və sosial məsafə, gigiyena prinsiplərinə ciddi əməl olunması zəminində təkrar infeksiya dalğalarının qarşısının alınması və qlobal iqtisadiyyatın daha sürətlə əvvəlki artım səviyyəsinə qayıtması mümkün hesab olunur. Qeyd edilən bütün müsbət tendensiyalara baxmayaraq, hələ də pandemiyanın davametmə müddətinin qeyri-müəyyən olaraq qalması 2021-ci ildə də dövlət büdcəsi üçün əsas çağırışlardan biri olaraq qalır. Pandemiyanın növbəti dalğalarının baş verməsi fonunda 2021-ci ildə də sərt sosial təcrid və karantin tədbirlərinin tətbiqinin uzun müddət davam etdirilməsi əhalinin sosial təminatının yaxşılaşdırılması və sahibkarlara dəstəyin təmin edilməsi, eləcə də səhiyyə və digər sahələrdə zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün əlavə vəsaitlərə ehtiyac yarada bilər ki, bu da öz növbəsində büdcənin xərc strukturuna yenidən baxılması, o cümlədən qaçınılmaz xərc ehtiyaclarının mövcud ehtiyatlar və ya əlavə borclanma hesabına təmin olunması zərurətini ortaya çıxara bilər. Digər tərəfdən pandemiya ilə mübarizə çərçivəsində sosial təcrid və karantin tədbirlərinin davam etdirilməsi, sərhədlərin qapalı saxlanılması, beynəlxalq uçuşların bərpa olunmaması ictimai iaşə, turizm və nəqliyyat kimi sektorlara mənfi təsir etməklə bu sektorlardan əldə olunan qeyri-neft gəlirlərinin daha da azalması riskini yaradır.

Neftin qiymətinin və hasilat həcmlərinin azalması

2020-ci ildə OPEC+ ölkələri arasında xam neft hasilatının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması ilə bağlı sazişin əldə olunması və son aylarda COVID-19 infeksiyasına qarşı uğurlu peyvənd sınaqları xam neft qiymətlərinin artımına öz müsbət təsirini göstərməkdədir. 2020-ci ilin ilk 9 ayında Azərbaycan Respublikasında neft və qaz sektoru üzrə yaradılan əlavə dəyərin ÜDM-də xüsusi çəkisinin 30,2 faiz, dövlət büdcəsi gəlirlərində payının 54,6 faiz, və ölkənin ixracında payının 87,2 faiz olduğunu nəzərə alaraq neft qiymətlərinin dəyişməsinin makroiqtisadi və fiskal göstəricilərə təsiri qaçınılmazdır. Bu baxımdan dövlət büdcəsinin tərtibi zamanı dövlət büdcəsinə edilən transfertin həcminin xarici valyutada deyil, manat ifadəsində müəyyən olunması qlobal əmtəə bazarlarında yaranmış neft qiymətləri üzrə volatilliyin dövlət büdcəsinə birbaşa təsirinin azalmasına xidmət edir. Beləliklə, dövlət büdcəsinin neft gəlirlərinin mühüm komponenti olan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondundan dövlət büdcəsinə transfertin həcmi neftin qiymətindən və valyuta məzənnəsindən asılı deyildir. Bununla belə, neft qiymətlərinin aşağı düşməsi Dövlət Neft Fondunun gəlirlərini azaltmaqla aktivlərinin daha sürətlə tükənməsinə gətirib çıxara bilər. Neftin qiymətlərində müşahidə olunan mənfi dinamikanın dövlət büdcəsinə birbaşa təsiri isə Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti və Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətinin dövlət büdcəsinə ödədiyi vergilərdəki azalmaların hesabına baş verir. 2021-ci il üçün büdcə gəlirlərinin hesablanması zamanı 40 ABŞ dolları səviyyəsində nəzərdə tutulan neftin bir barelinin satış qiyməti 35 ABŞ dollarına enərsə, neftin qiymətindəki azalmanın dolayı yolla qeyri-neft sektoruna təsirləri nəticəsində dövlət büdcəsinin qeyri-neft gəlirləri üzrə 0,5 faiz olmaqla, ümumilikdə dövlət büdcəsinin gəlirlərində proqnozla müqayisədə 1,3 faiz azalma ola bilər. Xam neftin hasilatının azalması (o cümlədən, OPEC+ ölkələri tərəfindən qəbul ediləcək qərara uyğun olaraq) icmal büdcənin gəlirlərinə mənfi təsiri göstərə bilər.

Məzənnə riski

2020-ci ildə əsas ticarət tərəfdaşlarının valyuta məzənnələrindəki dalğalanmalara, həmçinin daxili valyuta bazarında xüsusilə mart ayından başlayaraq ayrı-ayrı dövrlərdə manatın məzənnəsinə qarşı təzyiqin artmasına baxmayaraq, cari ildə bazarın yüksək likvidliyi və manatın məzənnəsinin sabitliyi qorunmuşdur. Bu baxımdan qlobal iqtisadi çağırışlar və mürəkkəb xarici mühit şəraitində ölkədə makroiqtisadi sabitliyin təmin olunması məqsədilə monetar və fiskal siyasətin qarşılıqlı əlaqədə həyata keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bununla yanaşı, Azərbaycan manatının ABŞ dolları və digər əsas xarici valyutalara qarşı dəyərdən düşməsi ehtimalı ölkənin fiskal mövqeyi üçün əsas risk amillərindən biri olaraq qalmaqdadır. Belə ki, məzənnə riskinin dövlət büdcəsinə əsas transmissiya kanallarından biri neft qiymətlərinin pisləşməsi fonunda yuxarıda qeyd edilən risklərin daha da kəskin xarakter almasıdır. Digər tərəfdən dövlət büdcəsinin tərtibi zamanı 2021-ci il üzrə 1 ABŞ dollarının 1,7 manata bərabər tutulduğunu nəzərə alaraq, manatın məzənnəsinin xarici valyutalara qarşı zəifləmə ehtimalı dövlət büdcəsində xarici dövlət borcuna xidmət xərclərinin də proporsional olaraq artması riskini özündə ehtiva edir. Pandemiyanın hələ də davam etməsi və karantin qaydalarının sərtləşməsi şəraitində antiböhran tədbiri kimi yumşaq pul siyasətinin tətbiqi kredit şərtlərini asanlaşdırmaqla iqtisadi fəallığa stimul verir və valyuta bazarında likvidliyə olan tələbatı təmin etmiş olur. Lakin halhazırda yaşadığımız müstəsna zaman kəsiyində əhalinin məcmu tələbinin əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşməsi valyuta bazarında izafi likvidliyə gətirib çıxarır. Belə olan halda isə Mərkəzi Bank və Maliyyə Nazirliyi tərəfindən qiymətli kağızlar bazarında aparılan əməliyyatlar valyuta bazarında yarana biləcək təzyiqlərin də qarşısını almış olur.

Dövlət borcu ilə bağlı risklər

Dövlət müəssisələrinin dövlət zəmanətli borcları üzrə öhdəliklərini tam və ya qismən yerinə yetirə bilməməsi riski. Dövlət müəssisələrinin (“Azərbaycan Hava Yolları” QSC, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti, “Cənub Qaz Dəhlizi” QSC və s.) 2021- ci ildə ödənilməsi nəzərdə tutulan dövlət zəmanətli borclarının həcmi təqribən 900 milyon manat təşkil edir. Bu müəssisələr tərəfindən öhdəliklər yerinə yetirilmədiyi halda, dövlət zəmanəti üzrə ödəniş öhdəliyi yaranır və dövlət büdcəsinə əlavə yük yaradılır. Borc üzrə istinad faiz dərəcələrinin (LIBOR və Euribor) artması riski. Xarici dövlət borcunun tərkibində dəyişkən faiz dərəcəsi ilə (LIBOR və Euribordan asılı) cəlb edilmiş kreditlər (2020-ci ilin 1 iyul tarixinə 3 milyard 343 milyon ABŞ dolları, xarici dövlət borcunun 37,3 faizi) olduğundan, istinad faiz dərəcələrinin artması faiz xərclərinin, dolayısı ilə dövlət borcuna xidmət xərclərinin artmasına səbəb olacaqdır. Bir sıra mərkəzi banklar, xüsusilə də ABŞ-ın Federal Ehtiyat Sistemi və Avropa Mərkəzi Bankı tərəfindən yumşaq monetar siyasətin tətbiq edilməsi nəticəsində hal-hazırda LIBOR dərəcələrinin son 5 il üzrə ən aşağı səviyyəsi müşahidə edilir və istinad faiz dərəcələrinin qalxması ehtimalı daha çox ortamüddətli dövr üçün aktuallaşa bilər. Bununla yanaşı, növbəti ilin büdcə kəsirinin bağlanılması üçün tələb olunan borc vəsaitinin tam cəlb edilə bilməməsi riskinin də diqqət mərkəzində saxlanılması zəruridir. Belə ki, 2018-2020-ci illərdə yerləşdirilən və əsas borcu 2021-ci ildə qaytarılacaq istiqrazların ümumi məbləği 681,5 milyon manat təşkil edir və bu məbləğin daxili bazardan cəlb ediləcək vəsait hesabına təkrar maliyyələşdirilməsi planlaşdırılır. Eyni zamanda 2021-ci ilin dövlət büdcəsi kəsirinin maliyyələşdirilməsi məqsədilə daxili bazarda yerləşdiriləcək dövlət istiqrazları hesabına əlavə 1,3 milyard manat məbləğində vəsaitin cəlb edilməsi nəzərdə tutulur. Göründüyü kimi, növbəti ildə istiqrazlar üzrə qaytarılacaq əsas borcun daxili bazarda təkrarmaliyyələşdirilmə hesabına təmin edilməsi, həm də büdcə kəsirinin bağlanması üçün təqribən 2,0 milyard manat məbləğində dövlət istiqrazları emissiya olunmalıdır.

Həmçinin oxu

2021-ci il dövlət büdcəsi layihəsinə dair izahat - TAM VERSİYA