İnvestisiyalar üzrə ekspert Orxan Bağırov Marja.az üçün məqalə yazıb. Həmin məqaləni təqdim edirik.

2021-ci ildə dünya IPO bazarında nə baş verib?

Nasdaq birjasının məlumatına görə 2021-ci ildə ABŞ-da rekord sayda IPO (Initial Public Offering - səhmlərin ilkin kütləvi təklifi) qeydə alınıb. Belə ki, 2021-ci ildə 1033 şirkət birjalarda listinqdən keçib ki, bunun da 73%-i NASDAQ birjasının payına düşür. Bundan öncə, son 15 ildə ən çox listinq 2020-ci ildə 471 listinq olub. Bunların böyük əksəriyyəti həm bu il, həm də keçən il SPAC-lar olub. SPAC-ın nə olduğunu başqa bir məqalədə yazacağam.

2021-ci il təkcə IPO sayına görə yox, həm də IPO-larda yığılan investisiya məbləğinə görə rekord vurub. Belə ki, keçən il şirkətlər birjalar vasitəsi ilə investorlardan nə az, nə çox 286 milyard dollar yığıblar. Yenə son 15 ilin ən böyük göstəricisi 2020-ci ildə qeydə alınmışdı və bu rəqəmdən təqribən iki dəfə az idi.

Bundan başqa həm də IPO-larda bir ticarət gününə son 40 illikdə ortalama kapital qazancı 18% ətrafında olmasına baxmayaraq 2020-ci və 2021-ci illərdə bu göstərici müvafiq olaraq 38% və 34% olub. Bu o deməkdir ki, əgər bir investor 2021-ci ildə IPO olunan bütün səhmlərə eyni məbləğlə yazılsaydı, onun IPO tarixində günün sonuna olan gəliri ortalama 34% olacaqdı. Bu illik normallaşdırılmış yox, günlük gəlir faizidir. Onu da bilmək lazımdır ki, 2021-ci ildə IPO tarixində qiyməti artan səhmlər bütün IPO-ların yanlız 66.4%-ni təşkil edir. Son 15 ilin ortalaması 68.6% olub.

Azərbaycanda IPO bazarı

Azərbaycana gəldikdə isə, Azərbaycanda IPO bazarı yox səviyyəsindədir deyə bilərik. Azərbaycanda 2000-ə yaxın səhmdar cəmiyyət var. Bunlar bir çoxunun balansında, əksəriyyətinin torpaq sahələri olduğu, SSRİ dağıldıqdan sonra özəlləşdirilən şirkətlərdir. Bu şirkətlərin səhmlərinin alınıb satılması adətən ləğvetmə və ya yenidənqurma, yaxud da, işlək şirkətdə dividend bölgüsü ilə bağlı olur. Xüsusi ilə 90-cı illərdə Azərbaycanda səhm emissiyaları çox olub. Və biz o vaxtkı dövrə nəzər salsaq görərik ki, maliyyə sahəsində texnologiyaların bu qədər inkişaf etməməsinə baxmayaraq o zaman belə emissiyalara da güclü maraq var idi.

Səbəblər nələrdir?

Bəs indi nəyə görə şirkətlər səhm emissiyası etmir, birja listinqinə çıxmırlar. Bunun çoxlu səbəblərini sadalamaq olar, mən çalışacağam sizə əsaslarını yazım.

1. Məlumatsızlıq

Hələ də, bir çox şirkətlər ya birja və oradakı listinqdən xəbəri yoxdur, onları üçün bu yanlız xaricdə baş verə biləcək bir hadisədir və Azərbaycanda bu infrastrukturun olmasından xəbərləri yoxdur. Ya da bunun necə baş verəcəyini, hansı üstünlükləri olduğunu və hansı problemlərlə üzləşə biləcəklərini sona qədər başa düşmədikləri üçün bunu etmirlər.

2. Mədəniyyət

Bu səbəb işin daha çox fəlsəfi tərəfi kimi görünsə də, hər bir iqtisadçı bilir ki, bir ölkənin iqtisadiyyatını formalaşdıran başlıca amil o ölkənin mədəniyyətidir. Azərbaycanda insanlar kollektiv işə yox, daha çox fərdi işə meyillənirlər və bu işlərdə uğurlu olurlar. Keçilmiş yoldan asılılıq insanları kütlə ilə birlikdə hərəkət etməkdən çəkindirir. Bu haqda çox yazmaq olar.

3. Şəffaflıq

Birjada listiqdən keçmək istəyən şirkətlər olduqca şəffaf olmalıdırlar. Belə ki, onların bütün maliyyə məlumatları audit olunmalı və kütləvi informasiya vasitələrində, o cümlədən onların şəxsi veb səhifələrində dərc olunmalıdır. Şirkət idarəetməsi şəffaf və bacarığı ölçülə bilən, kütlə tərəfindən bacarığına şübhə olmayacaq güclü təcrübəyə malik olmalıdır. Bu isə tanış dairəsindən idarəedici təyin etməyi çətinləşdirir. Şirkətin əlaqəli şəxslərlə əqdləri, o cümlədən bütün biznes fəaliyyəti göz önündə olmalıdır. Qaranlıq məqamlarda ivnestorların rahatlıqla zəng edib məlumat alacaqları şirkət əməkdaşları olmalıdır. İnsayder sayılan şəxslər şirkət səhmləri ilə əqd bağladıqda, bu haqda 3 iş günü əvvəl məlumat verməlidirlər və s. Bir çox şirkətlər alacaqları ilə verəcəkləri arasında müqayisə aparanda, yığacaqları investisiya müqabilində bu qədər şəffaf olmağı istəmirlər.

4. Təşviqin zəifliyi

2019-cu ildə fiziki şəxslərin səhmdar cəmiyyətlərdə dividend vergisindən 7 il müddətinə azad olunması qərarı verildikdən sonra bir çox MMC (Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyət) SC-yə (Səhmdar Cəmiyyəti) çevrildi ki, bu güzəştdən faydalana bilsinlər. Amma vergi güzəştindən faydalanmaq üçün tələb yanlız səhmdar cəmiyyəti olmaq olduğu üçün bu cəmiyyətlərin bir çoxu məhz qapalı formaya keçid etdi və birjada listnqi baş tutmadı. Dövlət tərəfindən vergi güzəştləri və ya digər formada gözlə görünən dərəcədəki təşviqlərin tətbiqi birjada listinqə marağı artıracaqdır.

5. İnvestisiya ekosisteminin yox dərəcəsində olması

Kiçik və orta sahibkarlar investisiya axtararkən, onlara ədalətli şərtlərlə və müstəqillik verməklə investisiya etmək istəyən şəxslər çox azdır. Belə ki, heç kəs gələcəkdə yaranacaq hüququ üzrə pulunu investisiya etməyə razı olmur. İnsanlar həmən və indi almaq istəyirlər. İnvestisiya üfüqləri qısadır. İnvestisiaylarının daha çox likvid qalmasını, sabit və yüksək gəlir gətirməsini, bəziləri isə kiçik investisiya ilə biznesin tamamına sahib olmağı istəyir. Bu çətin tapşırıqlar sahibkarın qarşısında qoyulduğu üçün hər gün daha az insan sahibkar olmaq həvəsinə düşür və hər hansı işi başladır.

6. Məhkəmə-hüquq sistemi ilə vətəndaş arasında münasibətlər

İnsanların məhkəmə-hüquq sisteminə güvəninin olmaması yuxarıdakı amili şərtləndirir. İnsanlar gələcəkdə hüquqlarını müdafiə edib-edə bilməyəcəklərini bilmədikləri üçün indidən bunu lazım edə biləcək hərəkətləri etmək istəmirlər. Bunun üç səbəbi var. Birincisi nə qədər də bacarıqlı olsalar və müəyyən kapitala sahib olsalar da, hüquqi savadlılıqları çox aşağı səviyyədədir. İkincisi, hüquq xidmətlərinin alınmasına ciddi yanaşmırlar, buna nə indi, nə də gələcəkdə pul xərcləmək istəmirlər. Üçüncüsü də, ordan-burdan eşitdikləri, yaxınlarının və ya özlərinin qarşılaşdıqları neqativ korrupsiya halları onların ümumilikdə bu sistemə olan etibarını sarsıdıb. Bu güvən isə, şəriklər arasındakı münasibətdən tutmuş, işçi və işverən arasındakı münasibətə qədər bütün mümkün mülki münasibətlərin qeyri-sağlam şəraitdə formalaşmasına və qıvraqlığının azalması ilə inkişafının qarşısının alınmasına gətirib çıxarır.

7. Dövlətin şirkətlərinin öncülük etməməsi

Dövlətin, xüsusi ilə post-sovet məkanındakı dövlətlərin qarşısındakı ən böyük dilemmalardan biri də, dövlət şirkətlərindən gələn mənfəətlə onlardan gələn vergi arasında seçimdir. Belə ki, dövlət ya dövlət şirkətlərini özəlləşdirməli, onların (nəyinki onların, bütün mümkün sahibkarlıq subyektlərinin) maksimum mənfəətlə çalışa biləcəkləri mühiti yaratmalı və mənfəətin artması hesabına vergi yığımlarının hesabına büdcə gəlirlərinin artmasına çalışmalı, ya da dövlət şirkətlərinin özünün fəaliyyətini idarəetməli və onların ayrı-ayrılıqda mənfəətli çalışmaqlarını təmin etməklə onlardan yığılacaq dividendlərin hesabına büdcə gəlirlərinin artmasına çalışmalıdır. Bu dilemmada əgər birinci hal seçilərsə o zaman, bu şirkətlərin strateji əməkdaşlıqlar çərçivəsində satışından əlavə kütləvi satışına da gedilməlidir ki, bu həm ölkənin kapital bazarının inkişafına yaxşı təsir göstərsin, həm də artan investor sayı ilə şirkətin idarəetməsində və mənfəətliliyindəki ictimai nəzarət güclənsin. Çünki artıq bu dövlət şirkətlərinin mənfəətliliyi investorların büdcə üzərindən deyil, birbaşa maraqlarında olacaqdır.

8. Elektronlaşmanın zəifliyi

Bilirsiniz ki, artıq 20 ildən artıq bir müddətdir ki, kapital bazarı inkişaf etmiş ölkələrdə səhmlərin alqı-satqısı elektron şəkildə avtomatik aparıla bilir. Lakin Azərbaycanda bu hələ də mümkün deyil. İnvestisiya şirkətləri bu əməliyyatları müştəriləri üçün avtomatik qaydada edə bilmir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Mərkəzi Bank bunun dəyişdirilməsi üçün böyük işlər görmüşdür. İnvestorların İnvestisiya Şirkətlərində məsafədən hesab açmaqları və onlara əlavə imza prosesi olmadan elektron sifariş verməklərini mümkün edən qaydalar artıq qəbul olunub, digər tərəfdən isə investiisya şirkətləri və birja, o cümlədən mərkəzi depozitar arasındakı proseslərin avtomatlaşdırılması üçün intenstiv işlər aparılır. Bu yaxınlarda artıq biz bunun bəhrəsini görəcəyik.

Nəticə

Səbəbləri bu minvalla artırmaq olar, lakin düşünürəm ki, əsas səbəblər bunlardır. Ölkəmizdə böyük bankların, böyük holdinqlərin və dövlət şirkətlərinin tezliklə IPO bazarında səhm emissiyalarını görmək istərdim. O cümlədən investisiya ekosisteminin təkmilləşməsi ilə birlikdə kiçik investorlar əmin olsunlar ki, onların investisiya etdikləri şirkətlərdən çıxış strategiyalarında birja vasitəsi ilə satışı nəzərdə tuta bilərlər. Hazırda ölkəmizdə yeganə fond birjası olan Bakı Fond Birjasında IPO etməklə çıxış əməliyyatını sonlandırmaq olduqca asan və sərfəlidir.

IPO nədir?

IPO ingilis dilindən İlkin Kütləvi Yerləşdirmə kimi tərcümə olunan "Initial Public Offering” sözünün abrevyaturasıdır. Fond Birjası vasitəsi ilə kütləvi olaraq investorlardan vəsait cəlb etmək üçün səhm emissiya etməklə onları birjada listinqə salmaq prosesinə deyilir. Bundan sonra şirkətin birjada bazar qiyməti yaranır və bazar kapitalizasiyası artır. Dünya praktikasında şirkətin bazar kapitalizasiyası onun balans dəyərindən dəfələrlə artıq olur.

Müəllif: Orxan Bağırov

Orxan Bağırov iqtisadiyyat və maliyyə sahəsində 15 ilə yaxın iş təcrübəsinə sahib ekspertdir. İndiyə kimi bank, investisiya şirkəti, depozitar, və ödəniş sistemlərində rəhbərə vəzifələr tutub. Hazırda da bu sahədə çalışır. Bu yazılar müəllifin şəxsi düşüncələridir və korporativ mövqeni əks etdirmir.